Η εξελικτική σημασία του χαμόγελου
Με μια ματιά γύρω μας, καθώς ο καιρός βελτιώνεται, διαπιστώνουμε ότι οι άνθρωποι χαμογελάνε περισσότερο απ’ ότι τον χειμώνα. Ο μέσος άνθρωπος γελάει περίπου 17 φορές τη μέρα. Ενώ αυτό μοιάζει με μια απλή αντανακλαστική πράξη, στην πραγματικότητα τώρα ξέρουμε ότι το να γελάσουμε με κάτι αστείο είναι μια σύνθετη αντίδραση που τη μαθαίνουμε στη διάρκεια της ζωής μας και η οποία μοιράζεται πολλά κοινά στοιχεία με τη νοητική διαδικασία της επίλυσης προβλημάτων. Και αυτή είναι η βασική διαφορά του ανθρώπου από τα άλλα έμβια ζώα: το γέλιο! Ο άνθρωπος έχει την ικανότητα να γελάει και να χαμογελάει, κάτι που δεν διαθέτουν τα ζώα. Ακόμα και οι χιμπαντζήδες, των οποίων η συμπεριφορά έχει πολλά κοινά χαρακτηριστικά με τη δική μας, δεν έχουν την ικανότητα του γέλιου. Γιατί λοιπόν “δημιουργήθηκε” το γέλιο και τι σκοπό εξυπηρετεί; Οι ψυχολόγοι της εξέλιξης πιστεύουν ότι το πριν φτάσουμε στο γέλιο ξεκινήσαμε από το χαμόγελο, μια μυική έκφραση του προσώπου που αρχικά ήταν μια πολύ βασική μορφή επικοινωνίας, με την οποία τα άτομα έδειχναν την πρόθεσή τους να συνεργαστούν με κάποιον άλλον. Φυσικά αυτό παραμένει και σήμερα, με το χαμόγελο να σημαίνει ενθάρρυνση του άλλου, το πράσινο φως στην επικοινωνία. Όμως, το πρόβλημα με το χαμόγελο, όπως όλοι ξέρουμε, είναι ότι μπορεί να είναι και εντελώς ψεύτικο. Για επικοινωνιακούς λόγους, έπρεπε να βρεθεί μια άλλη μορφή δύσκολη στην τεχνητή αναπαραγωγή. Το γέλιο είναι μια τέτοια μορφή επικοινωνίας, γιατί δεν είναι εύκολο να προσποιηθεί κανείς ότι γελάει. Ετσι, γελώντας μαζί με κάποιον άλλον, οι πρόγονοί μας έδειχναν τις ειλικρινείς προθέσεις τους, έκαναν συμμαχίες και οριοθετούσαν τη μορφή της σχέσης τους.
Τι είναι όμως το γέλιο;
Το γέλιο είναι μια αρχέγονη κραυγή που εκφράζει συναίσθημα και μεταβιβάζει στους άλλους την πληροφορία της ευχάριστης συναισθηματικής κατάστασης αυτού που γελάει. Πρόκειται για μια ηθελημένη μορφή επικοινωνίας σε μη λεκτικό επίπεδο. Φανταστείτε μια παρέα από μικρά παιδιά που δε μιλάνε την ίδια γλώσσα: παίζουν μαζί βγάζοντας διάφορες κραυγές και κυρίως γελώντας, για να δείξουν την ευχαρίστησή τους.
Γιατί γελάμε;
Το γέλιο είναι μια μορφή επικοινωνίας και όχι απλά η αντίδραση του ανθρώπου απέναντι σε ένα αστείο. Οι γυναίκες γελάνε με πιο δυνατό και κακαριστό γέλιο όταν βρίσκονται ανάμεσα σε άντρες, κάνοντας το γέλιο τους να αποτελεί ερωτική κραυγή, και οι άντρες γελάνε περισσότερο όταν είναι με τους φίλους τους. Το γέλιο μπορούμε να το δούμε και σαν μια μορφή συμπεριφοράς που είναι σχεδιασμένη να κάνει κάποιον να νιώσει όμορφα και να έχει θετική στάση στους γύρω του. Μια από τις πιο βασικές ανταμοιβές στις ανθρώπινες σχέσεις είναι το να γελάει κανείς με τα αστεία που λέμε.
Το γέλιο αποτελεί και τον συνδετικό κρίκο μιας ομάδας. Στις μεγάλες εταιρείες του εξωτερικού, που χρειάζεται να γνωριστούν τα μέλη των διαφόρων τμημάτων, γίνονται συγκεντρώσεις με επικεφαλείς ψυχολόγους για να χτίσουν γερές ομάδες, το λεγόμενο team-building. Το γέλιο και το χιούμορ είναι από τα βασικά εργαλεία των επαγγελματιών, όχι μόνο για να σπάσουν τον πάγο αρχικά, αλλά και για να συσφίξουν τα μέλη της ομάδας, να τα βοηθήσουν να χαλαρώσουν, να βρουν κοινό τρόπο επικοινωνίας και να δεθούν μεταξύ τους.
Η νευρολογική βάση του γέλιου
Οι άνθρωποι είμαστε από τη φύση μας φτιαγμένοι για να γελάμε. Τα μωρά γελάνε όταν τα γαργαλήσουν. Μεγαλώνοντας, ορισμένοι άνθρωποι μαθαίνουν να κρατιούνται και να μη γελάνε, αλλά στις μικρές ηλικίες το γέλιο είναι βασικό σημάδι σωστής νευρολογικής λειτουργίας. Άτομα με νευρολογικές διαταραχές δεν μπορούν να γελάσουν αν τα γαργαλήσουν.
Χιούμορ, εγκέφαλος και νοημοσύνη
Ενα άλλο στοιχείο σχετικά με το χιούμορ και το γέλιο είναι ότι ο μετωπιαίος λοβός του εγκεφάλου παίζει σημαντικό ρόλο σε διανοητικές διεργασίες και στην ικανότητα αντίληψης του χιούμορ. Εκεί συνδυάζονται πληροφορίες από τα κέντρα της σκέψης και τα κέντρα του συναισθήματος. Έρευνες με ασθενείς που έχουν εγκεφαλική βλάβη στο μπροστινό μέρος του εγκεφάλου τους (όπως από εγκεφαλικό ή από ατύχημα) δείχνουν ότι αυτά τα άτομα δεν μπορούν να αντιληφθούν το χιούμορ σε ανέκδοτα ή γελοιογραφίες, ενώ τα κανονικά άτομα ή ασθενείς με βλάβη σε άλλο σημείο του εγκεφάλου αντιλαμβάνονται το χιούμορ και γελάνε.
Η νοημοσύνη και η ικανότητα να σκεφτόμαστε αφαιρετικά είναι απαραίτητο συστατικό στα «έξυπνα» λεκτικά ανέκδοτα. Τα περισσότερα ανέκδοτα ακολουθούν ένα βασικό μοτίβο: μας οδηγούν λεκτικά σε κάποιο σημείο, μας κατευθύνουν να σκεφτούμε με μια λογική σειρά, αλλά στο τέλος μπαίνει ένα νέο στοιχείο που δεν το περιμέναμε, διακόπτει την ομαλή πορεία της σκέψης, και αυτό το στοιχείο της έκπληξης και της έξυπνης λύσης ή λογοπαιγνίου μας κάνει και γελάμε, γιατί ερμηνεύουμε το ανέκδοτο εκ νέου.
Στρες και γέλιο
Το γέλιο και το χιούμορ έχουν βασικό ρόλο στη ζωή μας. Επιστημονικά δεδομένα δείχνουν ότι το γέλιο μας ανακουφίζει ψυχικά και μας βοηθάει να απαλλαγούμε από το στρες και να ζήσουμε πολλά και χαρούμενα χρόνια. Το γέλιο είναι ένα είδος εσωτερικού τζογκιν: ανεβάζει την πίεση ώστε να αυξήσει την παροχή οξυγόνου και αίματος στους ιστούς. Αλλάζει τον κύκλο της αναπνοής ώστε να γίνεται εισπνοή περισσότερου οξυγόνου και εκπνοή περισσότερου διοξειδίου του άνθρακα. Με το γέλιο, μπορεί να κινηθούν 400 διαφορετικοί μυς στο σώμα μας! Οι μυες όλου του σώματος τεντώνονται και χαλαρώνουν με τον ίδιο τρόπο παρατηρείται σε ασκήσεις κατά του στρες και στη γιόγκα. Αν κανείς μπορούσε να γελάει τρανταχτά για μια ολόκληρη ώρα, θα έκαιγε 500 θερμίδες! Οταν γελάμε εκκρίνονται στον εγκέφαλό μας ενδορφίνες, ουσίες που επίσης εκκρίνονται με τη φυσική άσκηση και που σχετίζονται με τη γενικότερη ευεξία μας. Έρευνες δείχνουν ότι οι άνθρωποι με καλή αίσθηση του χιούμορ έχουν και καλό ανοσοποιητικό σύστημα.
Ο συνδυασμός του χιούμορ και του γέλιου θεωρείται ο καλύτερος τρόπος για να αντιμετωπίσουμε το στρες και δύσκολες καταστάσεις που είναι δύσκολο ή αδύνατο να αλλάξουμε. Το χιούμορ, ακόμα και αν είναι αυτοσαρκασμός, μας δίνει μια λυτρωτική αίσθηση του τύπου “αφού μπορώ και γελάω ακόμα δε χάθηκαν όλα”. Αν μπορούμε να γελάσουμε με κάτι, όσο δύσκολο και αν είναι, μπορούμε και να το ξεπεράσουμε. Και αυτό δίνει ελπίδα στον άνθρωπο. Το χιούμορ και το γέλιο δίνουν την αίσθηση ότι διατηρούμε κάποιον έλεγχο των πραγμάτων, όσο δύσκολα και αν είναι. Με αυτά βλέπουμε τα πράγματα από νέα οπτική γωνία και αντιμετωπίζουμε τα προβλήματα με περισσότερη συγκέντρωση κι ελπίδα.
Ο Φρόιντ αναγνώρισε τη σημασία των αστείων για την καλή ψυχική υγεία. Από ψυχολογική σκοπιά, το κάθε αστείο αποτελείται από δυο μέρη: το ένα σχετίζεται με την ψυχική ένταση που δημιουργείται ακούγοντας ένα αστείο και παίρνοντας διάφορες πληροφορίες, και το άλλο μέρος σχετίζεται με την ανακούφιση και το γέλιο που έρχονται όταν μας λένε το τέλος του αστείου, που συνήθως έχει να κάνει με μια έξυπνη φράση-κλειδί ή απροσδόκητη λύση του ζητήματος. Αν το καλοσκεφτούμε, τα αστεία είναι σαν προβλήματα ή γρίφοι, που έχουν μια αναπάντεχη και έξω από τα συνηθισμένα ευρηματική λύση. Μαζί με το γέλιο που μας βγαίνει εξαιτίας του αστείου, και όλη η συσσωρευμένη πίεση και το άγχος που έχουμε ξεμπλοκάρεται και φεύγει από μέσα μας.
Λίζα Βάρβογλη
